Twoje odszkodowanie po wypadku

Uprawnionymi do renty z art. 446 § 2 zd. 1 k.c. mogą być również rodzice lub dalsi wstępni zmarłego, jeżeli ciążył na nim wobec nich obowiązek alimentacyjny. Zgodnie z art. 128 k.r.o. obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania obciąża krewnych w linii prostej.

W praktyce największe znaczenie mają wypadki, gdy z roszczeniami o rentę występują rodzice zmarłego. Przesłanką powstania obowiązku alimentacyjnego na rzecz wstępnych i dalszych zstępnych jest stan niedostatku osoby uprawnionej. Przez stan niedostatku należy rozumieć nie tylko sytuację, gdy osoba uprawniona do alimentacji nie ma w ogóle środków utrzymania lecz także sytuację, gdy nie jest w stanie w pełni zaspokoić swoich usprawiedliwionych potrzeb.

Należy też pamiętać, że na zmarłym dziecku mogą ciążyć obowiązki alimentacyjne innych osób (np. jego dzieci). Wtedy może powstać sytuacja, że rodzice nie będą uprawnieni do domagania się renty, bo pierwszeństwo przysługuje dzieciom zmarłego. Wynika to stąd, że możliwości zarobkowe zmarłego nie były nieograniczone.

Jeżeli natomiast nastąpiła śmierć dorastającego dziecka, na którego pomoc rodzice mogli dopiero liczyć w przyszłości to rodzice nie mogą domagać się przyznania renty, a jedynie odszkodowania z art. 446§ 3 k.c.

W ramach zakreślonych przepisem art. 134 k.r.o. można domagać się renty z powodu śmierci brata lub siostry. Przesłanki powstania obowiązku alimentacyjnego między rodzeństwem są podobne do tych, jakie dotyczą tego obowiązku między krewnymi w linii prostej. Jednakże rygoryzm wykonania tego obowiązku jest złagodzony, ponieważ zobowiązany może uchylić się od alimentowania brata lub siostry, jeżeli wskutek tego powstałby nadmierny uszczerbek dla niego samego lub dla jego najbliższej rodziny (T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2001, s. 387).

Przepis art. 144 k.r.o. przewiduje obowiązek alimentacyjny między powinowatymi. Wynika stąd, że również powinowaci po spełnieniu przesłanek z art. 144 k.r.o. mają prawo do renty odszkodowawczej. Obowiązek alimentacyjny istnieje między powinowatymi tylko na jednej linii tj. macocha (ojczym) – pasierb i odwrotnie. Dodatkową przesłanką są tu zasady współżycia społecznego, z którymi zgodne powinno być roszczenie o alimenty.

Ponadto roszczenie macochy (ojczyma) względem pasierba uzależniono od tego, czy uprawniony przyczyniał się do wychowania i utrzymania pasierba (art. 144 § 2 k.r.o.). I tak np., jeżeli macocha przyczyniała się do wychowania i utrzymania pasierba, a następnie popadła w niedostatek, to w razie śmierci pasierba przysługuje jej roszczenie o rentę odszkodowawczą.

Zgodnie z przepisem art. 446 § 2 zd. 2 k.c. przyznania renty mogą żądać też osoby bliskie, w stosunku do których na zmarłym nie ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny (renta fakultatywna). Podstawową przesłanką przyznania renty tym osobom jest fakt, że zmarły stale i dobrowolnie dostarczał im środków utrzymania. W tym wypadku warunek dostarczania środków utrzymania jest całkowicie uzasadniony, bo tylko ta okoliczność może wskazywać na bliską więź ze zmarłym. Dostarczanie środków utrzymania przez zmarłego musi być stałe, nie wystarcza pomoc jednorazowa czy sporadyczna. Nie jest natomiast konieczne, by osoba bliska była na wyłącznym utrzymaniu zmarłego. Jej roszczenie o rentę uzasadnia także częściowe utrzymanie – tak też SN rozstrzygnął w swoim orzeczeniu (SN z dn. 1 marca 1963 r., I PR 139/62, Biuletyn Informacyjny SN 1964/3-4, poz. 4).

Przepis art. 446 § 2 zd. 2 odwołuje się do zasad współżycia społecznego. Jest to tzw. renta fakultatywna, aczkolwiek fakultatywność nie oznacza swobodnego uznania sędziego przy przyznawaniu odszkodowania w formie renty. Sędziemu pozostawiono pewien luz decyzyjny, ponieważ okoliczności sprawy mogą się kształtować różnie (A. Szpunar, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz 2000, s. 85).

Przyznanie renty fakultatywnej nie jest uzależnione od istnienia niedostatku po stronie osoby uprawnionej. Okolicznościami, które sąd powinien wziąć pod uwagę przyznając rentę zgodnie z zasadami współżycia społecznego są: stan majątkowy zmarłego i osoby domagającej się renty, typ relacji wiążących te osoby, motywy jakimi kierował się zmarły, czas trwania świadczeń.

Nie jest możliwe z góry określenie zamkniętego kręgu osób uprawnionych. Z roszczeniem tym wystąpić mogą dalsi krewni, powinowaci i inne osoby bliskie, przez które ustawodawca rozumie osoby połączone ze zmarłym nie więzami krwi, lecz natury duchowej, jak przyjaźń, przywiązanie (S. Garlicki, Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, Warszawa 1971, s. 431).

Dyskusyjnym zagadnieniem była możliwość przyznania renty na rzecz konkubiny. Większość autorów przyznaje konkubinie prawo do żądania renty fakultatywnej. Sąd Najwyższy w swoim orzeczeniu z dnia 2 grudnia 1970 r. (Orzeczenie SN z dn. 2 grudnia 1970 r., II CR 541/70, OSP 1972 nr 3, poz. 52, Lex nr 6831) również przyznał konkubinie prawo do żądania renty, chociaż zostało ono obwarowane licznymi ograniczeniami i zastrzeżeniami. Teza tego orzeczenia brzmi następująco: „Kobieta czy mężczyzna, którzy nie zawarli związku małżeńskiego, mogą być uważani za osoby uprawnione w rozumieniu art. 446 §2 k.c., jeżeli zostały spełnione wymagane w tym przepisie przesłanki (dobrowolne i trwałe dostarczanie środków utrzymania), w szczególności jeżeli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego. Konkubina może być uznana za najbliższego członka rodziny, jeżeli istnienie konkubinatu nie krzywdzi żadnych innych osób czy też z innych przyczyn nie powinno być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego”.

Z roszczeniem o rentę fakultatywną wystąpić mogą również osoby, względem których na zmarłym ciążył ustawowy obowiązek alimentacyjny. Mamy tu do czynienia ze zbiegiem roszczeń a art. 446 § 2 zd. 1 i 2 k.c. Taka sytuacja może mieć miejsce, gdy zmarły świadczył ponad swój obowiązek alimentacyjny. Jak wiadomo zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego (art. 135 §1 k.r.o.). Ograniczeń tych nie zawiera przepis art. 446 § 2 zd. 2 k.c. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu swojego orzeczenia (Orzeczenie SN z dn. 27 sierpnia 1956 r., 2 CR 543/55, OSNCP 1957, poz. 106) uznał, że w takiej sytuacji sąd winien oprzeć roszczenie strony powodowej na tym przepisie, który w danych okolicznościach okaże się dla tej strony najkorzystniejszy, gdyż w razie zbiegu przepisów sąd stosuje te ich postanowienia, które zapewniają dalej idącą ochronę osobie uprawnionej. Pogląd ten jest akceptowany w piśmiennictwie polskim.

Roszczenia z art. 446 k.c. mają charakter samodzielny i powstają wprost na rzecz osób uprawnionych. Nie jest dopuszczalne zasądzenie łącznej renty dla kilku poszkodowanych, bez względu na to, czy roszczenia te są dochodzone w jednym pozwie – tak SN w wyroku z dnia

2 maja 1975 r. (Orzeczenie SN z dn. 2 maja 1975 r., I CR 103/75, Lex nr 7697).

Celem renty jest wynagrodzenie szkody przyszłej. Szkoda ta polega na utracie korzyści, których osoba bliska mogła się spodziewać w przyszłości, gdyby nie śmierć bezpośrednio poszkodowanego.

Wysokość renty jest ustalana z uwzględnieniem zakresu i czasu trwania obowiązku alimentacyjnego, który ciążyłby na zmarłym stosownie do przepisów k.r.o. wobec małżonka, osób spokrewnionych, przysposobionych i powinowatych. Podstawowym kryterium ustalenia renty są usprawiedliwione potrzeby osoby uprawnionej oraz możliwości zarobkowe i majątkowe zmarłego (K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2002, s. 1037).

Przy ustalaniu wysokości renty powinna być brana pod uwagę hipotetyczna wysokość świadczeń alimentacyjnych, do jakich byłby zobowiązany zmarły, a nie wysokość alimentów świadczonych przez zobowiązanego do chwili śmierci. Zawsze górną granicę renty stanowią usprawiedliwione potrzeby uprawnionego, gdyż renta nie może być wyższa niż koszt pokrycia tych potrzeb, choćby zmarły świadczył ponad te potrzeby. Usprawiedliwione potrzeby wymagają oceny zindywidualizowanej w każdym konkretnym przypadku i zależą od wieku uprawnionego, jego stanu zdrowia itd.

Drugim wskaźnikiem są możliwości zarobkowe i majątkowe zmarłego. Możliwości zarobkowe zobowiązanego nie mogą być zawsze utożsamiane z faktycznie osiąganymi zarobkami. W przypadkach uzasadnionych obejmują one także wysokość zarobków, które zobowiązany jest w stanie uzyskać, lecz nie osiąga ich z przyczyn nie zasługujących na usprawiedliwienie. Chodzi tu o przypadki, w których osoba zobowiązana nie wykonuje wyuczonego i dobrze wynagradzanego zawodu, pracuje w niepełnym wymiarze godzin, bądź też pracuje dorywczo – tak też SN w uzasadnieniu uchwały z dnia 16 grudnia 1987 r. (Uchwała SN z dn. 16 grudnia 1987 r., III CZP 91/86, OSNCP 1988/4, poz. 42). Uprawnionym należy się wówczas odpowiednio wyższa renta.

W przypadku renty fakultatywnej, jej wysokość nie może przekraczać wartości środków utrzymania dobrowolnie i stale dostarczanych przez zmarłego, może być jednak niższa, gdyby te dostarczane środki przekraczały usprawiedliwione potrzeby poszkodowanego (S. Garlicki, Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wypadki, Warszawa 1971, s. 445).

Przy ustalaniu wysokości renty należy uwzględnić wszelkie zarobki, jakie zmarły uzyskiwał za życia np. za godziny nadliczbowe. Zdaniem SN przy ustalaniu wysokości renty dla dziecka, które wskutek wypadku straciło rodziców, należy uwzględniać też dochody „z szarej strefy” – tzn. wypłacane przez pracodawcę „pod stołem” w celu uniknięcia dodatkowych obciążeń związanych z wynagrodzeniami pracowniczymi (podatek dochodowy, ZUS). SN stwierdził, że gdyby sąd ograniczył się tylko do zarobków ujawnianych w dokumentach podatkowych, naruszyłby przepisy, a także zasady współżycia społecznego zapisane w art. 5 k.c. (J. Lewandowska, Ważne także dochody z szarej strefy, „Rzeczpospolita” z dn. 22 stycznia 2004 r., nr 18).

Orzecznictwo przyjęło zasadę, w myśl której uwzględnia się zarobki netto, a więc zmniejszone o przypadający podatek (Orzeczenie SN z dn. 22 listopada 1963 r., III PO 31/63, OSNCP 1964/7-8, poz. 128). Po ustaleniu podstawy renty odliczyć należy to, co zmarły przeznaczał na zaspokojenie własnych potrzeb.

Na poczet renty należy zaliczyć świadczenia uzyskane z ubezpieczenia społecznego np. rentę rodzinną (Orzeczenie SN z dn. 11 września 1998 r., II UKN 195/98, OSNP 1999/18, poz. 588). Natomiast nie podlega zaliczeniu na poczet renty odprawa pośmiertna (Orzeczenie SN z dn. 5 marca 1969 r., III PZP 65/68, Biuletyn Informacyjny SN 1969/4, poz. 65).

Rentę dla pozostałych po zmarłym poszkodowanych zasądza się na czas prawdopodobnego trwania obowiązku alimentacyjnego bądź na czas prawdopodobnego dobrowolnego dostarczania środków utrzymania. Czas trwania renty nie może przekraczać nigdy prawdopodobnego okresu życia zmarłego. Z reguły renty te są zasądzane bez orzeczenia terminu końcowego, chyba że okoliczności konkretnego przypadku pozwalają na określenie jej terminu końcowego (Orzeczenie SN, II PR 597/68, ONS 1970, nr 2, poz. 30). Natomiast terminem początkowym jest data śmierci bezpośrednio poszkodowanego.

Za:

Gazeta Ubezpieczeniowa, artykuł z dnia: 18.03.2008, autor: Iwona Wilczewska, Odszkodowanie w razie śmierci osoby bliskiej – renta